Wprowadzenie do Historii Tarota

Wprowadzenie do historii Tarota Paweł Dziwisz

Jak pisze Lynn Pieknett(2) pochodzenie zarówno wróżby opartej na kartach TAROTA, jak i samych kart nie zostało przez naukę jednoznacznie wyjaśnione. Stąd też nadal istnieje na ten temat wiele teorii.
Jedna z nich wiąże wróżbę i karty z pismami legendarnego Hermesa Trimegistosa, doradcy Ozyrysa, króla starożytnego Egiptu. Inna wskazuje na to, że ośrodkiem powstania było starożytne miasto Fez (dziś w Maroku), które, po zniszczeniu wielkiej biblioteki w Aleksandrii w VII w., stało się ośrodkiem rozwoju myśli filozoficznej i teologicznej. To podobno do niego przybywali uczeni z całego świata, w nim spierając się poszukiwano wiedzy uniwersalnej i prawdy duchowej. Być może dlatego, że posługiwali się różnymi językami, a może też dla tego by uchronić się prześladowań ze strony kościoła chrześcijańskiego, postanowili opisać świat i związane z nim ludzkie losy za pomocą języka symbolicznego. Stworzone obrazy miały służyć zarówno porozumiewaniu się między sobą, jak też określaniu zdań poznawczych i medytacyjnych.
Istnieje przypuszczenie, że Cyganie [ ang. gypsies ] mieli ze sobą karty TAROTA w czasie swych wędrówek przez świat i w końcu przywieźli je do Europy Zachodniej. Używali ich do wróżenia, strzegąc przed obcymi zarówno wiedzę na temat znaczeń symboliki kart, jak też zasad wróżenia.
Beata Pawęska(3) pisze, że jedna z teorii pochodzenia owej niezwykłej księgi obrazkowej wskazuje na jej powiązania z Katarami, którzy działali w XII i XIII wieku , organizując ruch ubogich chrześcijan, byli prześladowani i wyniszczeni przez inkwizycję Wskazuje się też na Albigensów i Bogumiłów, którzy w połowie X i XI w. rozprzestrzenili swe poglądy na Południowych Bałkanach i w Azji Mniejszej.
Powyższa teoria oparta jest na prawdopodobieństwie, że Katarzy stworzyli system znaków graficznych prezentujących ich doktrynę, na użytek ludzi nieumiejących czytać tzw. biblię pauperum.
Na średniowieczny rodowód kart TAROTA wskazywałaby ich symbolika, m.in. takich postaci jak: cesarz, cesarzowa, papież czy też eremita w Arkanach Większych oraz król, królowa, rycerz, paź w Arkanach Mniejszych.
Analizując karty Arkany Większych, można się w nich dopatrzeć związków z doktryną pozostającą pod silnym wpływem filozoficzno-teologicznej koncepcji gnostyków . Charakteryzowała się ona dualizmem w poglądach na świat, zakładając że Kosmos jest polem ustawicznej walki sił opozycyjnych: Dobra i Zła; Życia i Śmierci; Szczęścia i Upadku; Harmonii i Destrukcji. Wiedza o relacjach pomiędzy tymi siłami była celem poszukiwań człowieka pragnącego określić własną kondycję w świecie, drogi osiągania szczęścia a przede wszystkim zagrożenia ze strony wrogich mu sił.
Źródła symboliki TAROTA są jednak niejednorodne i najprawdopodobniej są wytworem wielu tradycji i wpływu wielu kultur stykających się ze sobą. Oprócz motywów chrześcijańskich, gnostyckich, arabskich, odnajdujemy nawiązania do symboliki egipskiej i judaistycznej. Uważa się np. że karta "Wisielec" jest przeniesieniem idei samopoświęcenia Odyna na Drzewie Życia, lub też nawiązaniem do symbolicznej śmierci Dionizosa w misteriach orfickich. "Twierdza" (lub "Wieża") rozbita mocą pioruna, może być analogiem strzały Jowisza, czy też młota Thora, ale przypomina także rozpad Wieży Babel z mocy Jahwe. Można się też w niej dopatrzyć opisywanego w tantrycznym buddyzmie procesu rozpadu świata iluzji poprzez oświecenie). Tak czy owak, jest ona symbolem ingerencji mocy, światła lub bóstwa w strukturę świata materialnego, być może skierowanej przeciw działalności cywilizacyjnej ludzi, pozostającej często w sprzeczności z prawami przyrody i niszczącymi przyrodę. Jest więc symbolem uniwersalnym dającym się odczytać niemal w każdym kręgu kulturowym.
"Gwiazda", "Słońce", "Księżyc" mogą posiadać związek niemal z każdym systemem religii niechrześcijańskiej, ale mogą też wskazywać na nawiązania do arabskiej, egipskiej lub babilońskiej astrologii. "Mag" może wskazywać na funkcję Hermesa Trismegistosa, patrona alchemików, ale może też być odczytany jako mędrzec, przewodnik duchowy lub ktoś sprawujący obrzędy - mający wpływ na moce. "Sąd" jest obrazem znanym zarówno z literatury judaistycznej, chrześcijańskiej jak i z islamu.
Przypisywanie kartom Arkanów Większych 22 liter alfabetu hebrajskiego oraz podział Arkanów Mniejszych na cztery części związane z czterema elementami i czterema literami Świętego Imienia, wskazuje na powiązanie TAROTA z kabałą judaistyczną.
Lynn Picknett stwierdza, że nie ma żadnego konkretnego dowodu, który pozwalałby sądzić, że Tarot istniał przed XIV wiekiem (4) . Ksiądz Andrzej Zwoliński(5) potępiający wróżbiarstwo, magię oraz wszelkie poszukiwania wiedzy ezoterycznej, w imię czystości wiary katolickiej, wskazuje że starożytni Rzymianie posiadali system wróżb składający się z małych tabliczek z wyrytymi na nich symbolami, a w VIII wieku pojawiły się karty Tarota.
Być może brak pisemnych dowodów na wczesne istnienie Tarota wiąże się z tym, że będąc rodzajem księgi zawierającej nauki ezoteryczne w formie obrazkowej, w czasach średniowiecza był skrzętnie ukrywany i strzeżony tak przez niechrześcijan, jak też przez chrześcijańskie ruchy ubogich, zwane przez Kościół rzymskokatolicki herezjami, ściganymi, potępianymi i bezwzględnie prześladowanymi przez Inkwizycję. Być może dzięki tym ruchom, które chroniły, utrwalały i przekazywały ową wiedzę, za pomocą niewinnych z pozoru kart, Tarot przetrwał. Gdyby go bowiem wcześniej nie było, to nie byłoby powodu by pod koniec XV wieku został oficjalnie przez Kościół potępiony jako "biblia Szatana" (6) .
W 1521 r. Pietropanto de San Chirco napisał: Nie mamy pewności kto karty Tarota stworzył, (...) zostawmy to pytanie co bardziej ciekawym. Co do mnie twierdzę, że zawsze były i zawsze będą; według mnie nikt ich nie wynalazł, to one znajdują nas. (7)
Z literatury renesansu wiadomo, że istniał zwyczaj posługiwania się tzw. ars memorativa, czyli obrazowymi środkami pomagającymi pamięci. Idea ta była przyjęta i przyswojona od starożytnych Greków i pierwotnie miała służyć medytacji. Ars memorativa stała się integralną częścią całego renesansowego ruchu okultystycznego. Wiadomo, że wówczas Arkana Większe TAROTA mogły służyć do medytacji.
Jak podają niektóre źródła (8) ikonografia kart TAROTA uformowała się w pewnym sensie ostatecznie na przełomie XV i XVI wieku. Wynaleziony w XVI wieku. druk sprzyjał szybkiemu upowszechnieniu się kart. Początkowo były one drukowane w Marsylii, potem w całej Francji, Hiszpanii i Szwajcarii pod nazwą "tarot marsylski". Na jego rozwój miała wpływ ezoteryka alchemiczna i hermetyczna oparta na systemach filozoficznych Pasracelsusa i J. Boehmego a także praktyki ezoteryczne tajnego bractwa Różokrzyżowców.
Na istnienie TAROTA wskazują publikacje z XVIII w., gdy Europa "odkrywała" Egipt, którego widza stała się fascynująca nie tylko dla nauki, ale także dla zachodniego okultyzmu. Wówczas to powstają próby wprowadzenia do TAROTA egipskiej symboliki, lub też wrysowanie egipskich symboli w obrazy wcześniej istniejące. Między innymi na zainteresowanie egipską symboliką tarocistów, w wielu publikacjach, wskazuje Pers Alliette. Poza tym egipski Ta-rosh, oznaczający królewską drogę, mogłaby być pierwowzorem słowa Tarot, a bóg magii Thoth mógłby potwierdzać inspirację tego obszaru kulturowego.
Samuel Welter Singer w 1816 r. (9) dowodzi arabskiego pochodzenia kart. Uważa, że właśnie stamtąd dotarły one do Europy poprzez Włochy.

W połowie XIX w. zostaje wydane dzieło Dogna de la Haute Magie pióra Alphonse Louis'a Constant'a, który z hebrajskiego podpisywał się jako Lèvi Zahed. Książka jest podręcznikiem do TAROTA, w którym karty Arkanów Większych powiązane z literami alfabetu hebrajskiego miały służyć kontemplacji i magii. Punktem wyjścia w kształtowaniu podręcznika było przyjęcie silnego przeświadczenia o związku znaczeniowym Tarota i Kabały.
Uczeń Lèviego Zaheda dr Gerard Encausse opracował talię kart Tarota, tak by jeszcze pełniej, niż jego mistrz, wykorzystać numerologię kabalistyczną. W tym samym czasie gdy formułowali oni główny nurt dociekań znaczenia Tarota i upowszechniali wiedzę o nim na kontynencie, na Wyspach Brytyjskich i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej analizą obrazów i nadawaniem im często nowych znaczeń zajął się Hernetyczny Zakon Złotej Jutrzni, założony w 1887 r. przez Mac Gregora Mathersa, członka szkockiej loży masońskiej, który otrzymał zadanie opracowania rytuałów inicjacyjnych. W tym celu przystosował on karty Tarota do kabalistycznego Drzewa Życia. Jego system różni się tym od systemu Lèvi'ego, że pierwsza karta - "Głupiec" znajduje się na początku i odpowiada jej hebrajska litera Aleph. Gdyby więc ułożyć karty w okrąg, to przesuwają się one o jedno miejsce z wyjątkiem karty ostatniej - "Świat", której odpowiada litera "Tau".
Karty opracowane przez Zakon Złotej Jutrzni w Arkanach Większych wiążą ze sobą: litery, numery i znaki graficzne (rysunki - symbole), ponad to łączy się je ze znakami zodiaku, żywiołami, planetami i wyznacznikami czasu astrologicznego i realnego. Stąd też posługiwanie się nimi wymaga wtajemniczenia zarówno w zagadnienia Kabały, jak też astrologii a niekiedy także w inne dziedziny wiedzy ezoterycznej rozwijanej przez teoretyków Zakonu. Według Mathersa Tarot miał się stać ideałem: absolutną hirograficzną nauką, która ma na za swą podstawę alfabet, w którym wszyscy bogowie są literami, litery ideami, idee numerami, numery symbolami doskonałymi.(10) Dlatego każda karta zawiera literę, numer i symbol (lub zbiór symboli powiązany ze sobą). Tak opracowane karty zostały powiązane z Drzewem Życia i strukturą Sephirot, pozwalały na wskazanie 22 ścieżek, które we współczesnej zachodniej interpretacji Kabały wskazują na fazy w jakich fizyczny świat człowieka połączony jest z Boską Emanacją. Wskazują też na drogi, na których może się dokonać doświadczenie jedności z Bogiem. Drzewu Życia zostały również przypisane Arkana Mniejsze.
Adepci hermetycznych nauk Zakonu, w okresie wtajemniczenia posługiwali się powierzonymi im kartami. Po zakończeniu rytuału inicjacji, pierwszym ich zadaniem było własnoręczne wykonanie talii Tarota i wykazanie się biegłością interpretacji zarówno znaczeń mistycznych (medytacyjnych) jak też technik wróżenia. Jeden ze współczesnych znawców tematyki Zakonu, Robert Wang, pisze: Zasadniczym znaczeniem Tarota jest, to że ilustrują one energię przedstawioną przez Kabałę, której wiedza ezoteryczna eksplikowana jest w terminach chrześcijańskich, judaistycznych lub nieodwołujących się do żadnej religii i określanych często jako Joga Zachodu.(11)
Oprócz już wspomnianych przedstawicieli nurtu związanego z Zakonem Złota Jutrznia można jeszcze wymienić Izraela Regadie i Aleksandra Crowley'a.
Bez wątpienia karty Tarota służące medytacjom i wróżbie były powszechnie znane w wieku XVIII, chociaż krąg osób wtajemniczonych w ich znaczenie pozostawał wciąż wąski, w przeciwieństwie do tych, którzy posługiwali się kartami Arkanów Miniejszych przystosowanymi do gry. W wieku XIX Tarot był znany w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zainteresowanie nim raz to wzrasta, innym razem maleje. Wzrasta szczególnie wówczas, gdy na skutek odkryć naukowych, przemian cywilizacyjnych i kulturowych rodzi się bieda, zagubienie, troska o los własny i swoich najbliższych, gdy najbliższa przyszłość jest niepewna i zagrożona. Kiedy nauka bądź to zajmuje się zbyt szczegółowymi zagadnieniami, bądź też zbyt ogólnymi, globalnymi i nie potrafi owych obaw i lęków zniwelować. Kiedy organizacje religijne bardziej się troszczą o rząd dusz i zyski niż o wspomaganie duchowości człowieka oraz międzyludzkich więzi miłości, zrozumienia tolerancji i pomocy. W tej sytuacji należy jednak powiedzieć otwarcie, że odwoływanie się do wróżby, medytacji, magii itp. nie może zastąpić ani nauki, ani religii ani też nikogo wyręczyć w podejmowaniu samodzielnych decyzji.
Aktualnie karty TAROTA nadal stanowią obiekt poszukiwań i interpretacji nauk ezoterycznych. W ostatnim dwudziestoleciu XX w. opracowano i wydano wiele talii, odbijających różne poglądy projektodawców. Do ważnych należy nowa egipska wersja kart, wydana przez Amerykańskie Bractwo Światła oraz wersja oparta na wzorach z XV w. opracowana w Wielkiej Brytanii.
Symbolika Tarota inspirowała twórczość takich pisarzy jak: J. Potocki, Th. S. Eliot, E.A. Poe. Karty Tarota malowali wielcy artyści, np. S. Dali. Obecnie używa się Tarota do celów wróżebnych i medytacyjnych, jest on także przedmiotem dociekań zwolenników psychoanalizy C.G. Junga.
Zdaniem wielu psychoanalityków w tym także C.G. Junga symbole i język symboli zawsze odgrywały ważną rolę w dojrzewaniu indywidualności. W nich - jak pisze Dane Rudyar w Astrology and the modern psyche (12) - Jung poszukiwał tego, co stanowi kulturalny i biologiczny fundament ludzkiej psyche - podstawę, na której każda osoba buduje lub może zbudować bardziej czy mniej twórczą strukturę swojej własnej indywidualności. Ten fundament jest produktem dziedzicznych doświadczeń biologicznych, społecznych, kulturalnych, w tym religijnych. Istnieje w głębinach życia każdej osoby, ale jest nieuświadomiony (...) ale materiał ten pojawia się w świadomości jako obraz o szczególnej witalności i sile. W takiej formie objawia się on mistykom, poetom, artystom. Oni nadają formy słowa (opowieści) lub obrazu czemuś co jest obecne w podświadomości, co rozpoznaje się jedynie intuicyjnie pomimo, że w jakiejś mierze było już wyrażone słowem, obrazem, rzeźbą. Co nadal jest obecne w mitologiach i religiach, co stanowi wątki i motywy dla twórców późniejszych epok. Toposy, archetypy ukształtowane gdzieś u początków ludzkości, dającej wyraz świadomego istnienia i działania, Jung nazywa wrodzonymi potencjałami, lub napięciami. Każdy archetyp ma zarówno jasną jak i ciemną stronę - konstruktywną i destruktywną, psychologicznie i moralnie. Archetypy są dostępne ludzkiej świadomości jako symbole i najczęściej wyłaniają się z sfery nieświadomości w tzw. sytuacjach granicznych, w niebezpieczeństwie, w zetknięciu z niepokonaną trudnością, w konfrontacji z narodzinami, śmiercią, cierpieniem, których racjonalna nauka nie potrafi wyjaśnić. Wówczas poszukuje się odpowiedzi w wiedzy bardziej uniwersalnej, a być może bardziej pierwotnej, operującej nie zasadami logiki myśli i słowa, ale obrazem. Obrazy te mają taką siłę, gdyż aktualnie (wciąż) w takiej lub innej postaci zamieszkują w stanie utajonym w ludzkiej zbiorowości. I podczas gdy jednostka może wcale nie doświadczyć bezpośredniego objawienia się tych symboli na polu jej własnej świadomości, to w jej sferze nieświadomości pojawia się uczucie lub działanie związane z oddziaływaniem archetypu, wyrażanego za pomocą symbolu.(13) . Różne wersje kart Tarota, podobnie jak bajki, legendy, dzieła literackie lub malarskie, noszące na sobie piętno symbolizmu mogą nas tylko zbliżyć do jakiejś prawdy, mogą wskazać jakąś drogę postępowania. Jung charakteryzuje takie symbole jako "obrazy pierwotne" lub "archetypy nieświadomości zbiorowej". Pośród nich można wymienić takie archetypy jak: "Wielkiej Matki", "Wielkiego Mędrca", "Obraz Duszy" czyli "Animę" i "Animusa", "Cień" albo "Siłę Życiową" nazwaną przez H. Bergsona "élan vital" oraz symbole: "Zbawienia", "Zbawcy Odkupiciela", Przewodnika Duszy".
przypisy:
2.Lynn Pieknett: Encyklopedia zjawisk paranormalnych. Tłumaczył Jerzy Prokopiuk. Wyd. Wojciech Pogonowski, Warszawa 1993, s. 84
3.Beata Pawęska: Tarot - droga ku Mandali, "Pismo Literacko-Artystyczne" 12/1984, s. 213
4.Lynn Pieknett: dz. cyt., s. 84
5. Andrzej Zwoliński: Tajemne niemoce, Biblioteczka KSM nr 14, Kraków 1994, s. 22-25
6. Tamże
7. Pietropanto de San Chirco {za:] Beata Pawęska: Tarot....
8. Popularna Encyklopedia powszechna, "FOGRA", Kraków 1994
9.Samuel Welter Singer [za:] Beata Pawêska: Tarot.....
10. Georg Mathers, Tamże
11. Robert Wang: The Golden Dawn Tarot, New York 1978, p. 15
12. Dane Rudyar: Astrology and the Modern Psyche (CRCS Publications, Sebastopol CA 95473, P.O. Box 1460, USA) p. 22
13. Dane Rudyar: Astrology and the Modern Psyche (CRCS Publications, Sebastopol CA 95473, P.O. Box 1460, USA) p. 22