Turcja Rys Historyczno - cywilizacyjny

Paweł Dziwisz
Turcja Rys Historyczno – cywilizacyjny
1. Anatolia Prehistoryczna – czyli okres od paleolitu, do epoki wczesnego brązu.

Pierwsze wzmianki dotyczące terenów Anatolii datować możemy na okres paleolitu. Mieszkający tam osadnicy trudnili się zbieraniem żywności, myślistwem, rybołówstwem, żyli w schronieniach skalnych lub szałasach. Zaliczyć więc ich możemy do typowej społeczności zbieraczo – łowieckiej, o czym świadczą znalezione przez archeologów wykonane ręką człowieka narzędzia: rylce, drapacze, groty, zgrzebła. Zajmowali oni tereny wokół Ankary, przestrzeń położona między miastami: Burdur i Isparta, oraz jaskinie południowej Turcji.
Wykopalisko z odkryte w okolicznych jaskiniach miasta Antalya, datowane na okres mezolityczny, wskazywałoby na powolne przekształcanie kultury zbieraczo-łowieckiej w początkową kulturę rolniczą, o czym świadczyć mogą znalezione krzemienne ostrza sierpów służące do żęcia dziko rosnącego zboża.
Nieco więcej materiałów mamy z okresu neolitycznego, w 50 latach XX wieku odkryto stanowisko archeologiczne położone około pięćdziesiąt kilometrów na południowy wschód od miasta Konya w Çatal Höyük to jedna z największych osad, odkrytych w ciągu ostatnich dziesięcioleci. W latach 1961-1965 archeolodzy angielscy pod kierownictwem Jamesa Mellaarta prowadzili tam wykopaliska. Çatal Höyük rozłozone jest na dwóch wzgórzach, oddzielonych doliną rzeki. Wykopaliska z lat 60. dotyczyły tylko wzgórza wschodniego i objęły teren 13 ha. Osada na wzgórzu zachodnim pochodzi z okresu chalkolitu i była zamieszkana po opuszczeniu wzgórza wschodniego u kresu epoki neolitycznej.

Ryc.1 Mapka pokazująca lokalizację neolitycznej osady Çatal Höyük
Datowanie wykopalisk metodą radioaktywnego węgla C14 wykazuje na okres pomiędzy 7500 a 5600 r. p.n.e. Domy osady zbudowane były z cegły suszonej na słońcu i przylegały do siebie wzajemnie. Do wnętrza budynku wchodzono przez dach sąsiedniego domu… Brak zewnętrznych drzwi stanowił zabezpieczenie od napadu . W mieście nie było ulic, a komunikacja odbywała się po dachach, na których prowadzono także działalność gospodarczą. Ten nietypowy sposób zagospodarowywania przestrzeni mieszkalnej przetrwał do dzisiaj w biedniejszych rejonach Anatolii. (…) Wśród ciasno stłoczonych domów osiedla co trzeci lub czwarty wyróżniał się dekoracja wnętrza i wyposażeniem, był – niewielką świątynią. Ściany świątyń pokryte były freskami przedstawiającymi sylwetki ludzi i zwierząt, często także pojawiły się wśród nich sceny mitologiczne, kultowe, czy zobrazowanie polowań. Prócz fresków na ścianach dekoracje świątyń stanowiły także rzeźby z gliny, przedstawiające głównie rogi byka, gliniane czaszki byków i innych zwierząt, rzeźby przedstawiające kobiece piersi często łączone z głową zwierzęcą. Najbardziej znana z figur odnalezionych w Çatalhöyük to tzw. Bogini Matka, przedstawia kobietę na tronie utworzonym przez dwa stojące lamparty. Tak często pojawiające się motywy kobiece świadczyć miałyby według niektórych badaczy o panującym w mieście matriarchacie, czyli systemie społecznym opartym na dominacji kobiety. W jednej ze świątyń zwraca uwagę stylizowany relief kobiety niemal naturalnej wielkości, w pozycji jak podczas połogu, pod którą umieszczono trzy gliniane głowy byków z naturalnymi rogami. Scena ta zdaje się wyobrażać narodziny byka z bogini, ma więc charakter mitologiczny. Teza ta nie jest jednak jak dotąd dostatecznie udokumentowana.
Na szczególną uwagę zasługuje niezwykły obrządek pogrzebowy praktykowany przez mieszkańców miasta. Zmarli chowani byli pod glinianymi podłogami poszczególnych domostw - w tym samym pomieszczeniu, w której spała cała rodzina. W niektórych domach archeolodzy znaleźli ślady nawet 60 pochówków. Niekiedy pozostawiano zmarłych na zewnątrz aż do momentu, gdy pozostał z nich już sam szkielet. Dopiero później zawijano ich w tkaniny lub maty i chowano. Groby nierzadko były bogato wyposażone w dary, np. obsydianowe lusterka, polerowane głowice maczug, naczynia kamienne, naszyjniki czy też krzemienne sztylety.
Mieszkańcy osady uprawiali różne odmiany zbóż i roślin jadalnych, hodowali owce, krowy, oraz kozy. Jako uzupełnienie racji żywnościowych służyło im mięso upolowanych dzikich zwierząt. Świadczą o tym wykopane liczne narzędzia wykonane z krzemienia, obsydianu i skamieniałej lawy. Od połowy siódmego tysiąclecia p.n.e. społeczność osiedla znała już tajemnice obróbki miedzi, wytapianej przy użyciu węgla. (…)Znaleziska świadczą o znacznym poziomie rozwoju rzemiosła (…) Mamy tu do czynienia z jednymi z najstarszych tkanin i licznymi wyrobami ze złota. Istnieje też hipoteza, iż osadnicy stosowali handel zamienny z mniej lub bardziej odległymi terenami. Jako pierwsi z pewnością posługiwali się pieczęciami o wzorach geometrycznych i linearnych.
W epoce miedzi ustrój polityczny osad przypominał demokracje wojskową. Rady plenienia tworzyły głowy rodów i wojownicy. Ze wzrostem wagi płci męskiej następowało powolne przejście z systemu matriarchalnego do patriarchatu, co także przejawiało się w Religi, z wolna Wielkiej Matce miejsca ustępowały bóstwa męskie, bądź pary bóstw. W Osadzie Hacilar znaleziono Bogoto zdobiona ceramikę z motywami wzorów geometrycznych, oraz z charakterystycznym motywem dłoni ludzkiej z rozstawionymi palcami. Osobliwością warstwy I odkrywki jest naczynie w kształcie siedzącej niewiasty , przeznaczone prawdopodobnie do użytku kultowego. W budownictwie znano już domy z portykiem od strony wejścia. Świątynie miały więcej poziomów i wejść niż w odkrywkach okresy neolitycznego. Ludność Anatolii epoki chalkolitycznej należała do typu długogłowego, z rzadka występują przykłady typu średniogłowego. Pod koniec epoki pojawia się ludność typu krótkogłowego, przybyła prawdopodobnie ze wschodu.
W początkowej fazie epoki brązu mamy do czynienia z osadnictwem miejskim. Odkryto wiele osiedli przypominających państwa-miasta. W drugiej połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. nastąpił przypływ ludności indoeuropejskiej, a wśród nich plemion : Hetytów i Palajczyków. Dzięki zdolności do asymilacji kulturowo-terytorialnej nowo przybyli indoeuropejczycy przejęli miejscowe wierzenia. Z Anatolii trzeciego tysiąclecia zachowało się wiele miast – twierdz, posiadających silne mury obronne, przykładem może tu być Troja I-IV , znana nam dobrze z eposu Homera.
Troja I datowana na okres XXXVI, lub XXX w. p.n.e. była miastem warownym, jej mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, polowaniem, połowem ryb, oraz handlem z ludnością sąsiadującą. Z zabytków natury religijnej godne uwagi są dwie stele kamienne z wyrytymi na nich zarysami twarzy ludzkich. Niewykluczone, że stanowiły one część ołtarza. Prócz tego odkryto liczne marmurowe idole.
Troja II była potężnym obwarowanym grodem, opływającym w wyroby z cennych metali, należących głównie do rodu władców. Do wyrobów ceramicznych używano koła garncarskiego. Charakterystyczny wzór z tego okresu pojawiający się na naczyniach, to wymodelowane elementy twarzy ludzkiej, które miały być przykrywkami większych naczyń antropomorficznych. Do dziwnych może należeć fakt, iż w wykopaliskach nie znaleziono cmentarzy, najbliższe grodowi znajdowały się w osadach: Babaköy i Yortan. Ciała zmarłych chowane były w glinianych beczkach ułożonych poziomo w ziemi.
W Beycesultan, jako nowość pojawiły się budynki niewielkich świątyń, służących rozwojowi kultu domowego. W świątyni znajdował się ołtarz złożony z dwóch glinianych stel, wyobrażających parę bóstw, za każdą stelą w zagłębieniu ukryte było naczynie służące zapewne do libacji. Przed stelami widoczne są obeliski gliniane zwieńczone parą byczych rogów – co świadczyć może o kontynuacji neolitycznego kultu byka, niektóre źródła podają iż rogi były symbolem ówczesnego Boga Burzy. Podobne elementy możemy znaleźć w kulturze minojskiej Krety.
W osadzie Gedikli położonej na północy kraju odkryto różne zwyczaje pogrzebowe, część zwłok grzebana była bezpośrednio w ziemi, część w specjalnych komorach grobowych i po raz pierwszy pojawiła się kremacja. Ludzkie prochy przechowywane zaś były w specjalnych okrągłych naczyniach glinianych.
W części środkowej półwyspu znajdowała się nieco inna odrębna cywilizacja, złożona głównie z ludności Protohetyckiej, posługującej się językiem Katyckim wywodzącym się z rodziny kaukaskiej. Do największych i najbogatszych osiedli tego regionu należało Alacahöyük , w którym przebywał lokalny władca. Archeologowie odkryli tu trzynaście grobów królewskich z XXIII – XXII w. p.n.e. W grobach umieszczone były liczne dary wykonane ze złota srebra, elektronu, żelaza i brązu. Najsilniej zwracające na siebie uwagę są sztandary kultowe, często przedstawiające postać byka, lub jelenia – zwierzęta czczone w Anatolii, warto też wspomnieć iż owe sztandary to charakterystyczne i używane do dziś jako symbole Turcji arcydzieła. Wśród licznych darów znaleziono również instrumenty muzyczne wykonane z brązu, liczne figurki przedstawiające zwierzęta, symbole abstrakcyjne, oraz bogato zdobione tarcze.
2. Anatolia historyczna – od wynalezienia pisma, przez imperium Hetytów, do upadku państwa
W drugim tysiącleciu p.n.e. Anatolia przeżywała wszechstronny rozwój, częściowo pobudzany oddziaływaniem kulturalnym Mezopotamii i Syrii. Metal stał się podstawowym materiałem do wyrobu narzędzi i broni …wzrastała wymiana towarowa, zarówno wewnętrzna jak i z sąsiednimi obszarami. W okresie tym wynaleziono także jedno z najważniejszych wyznaczników rozwoju cywilizacyjnego - pismo. W tym regionie jako pierwsze pojawiło się pismo klinowe. Najdawniejsze dokumenty odkryto w Kanesz - mieście które jak się domniema było w XIX w. p.n.e. stolicą jednego z większych tworów politycznych w regionie. Władca tego miasta przyjmował podatki od innych kolonii kupieckich, jako pierwszy miał także dostęp do przywożonych towarów, było więc Kanesz traktowane nie tylko jak wielki otwarty bazar lecz również bank. Odkryte dokumenty ukazują funkcjonowanie, karum – kolonii handlowych, zapisane są zresztą w dialekcie staro asyryjskim, co wskazuje na kolonizację tych terenów przez Asyryjczyków. Kolonie ograniczały się do handlu na terenach państw-miast środkowej Anatolii. Środkiem płatniczym było złoto i srebro, towarami wywożonymi z Anatolii miedź i wełna, przywożonymi: cyna – niezbędna do wytopy brązu, tkaniny i przedmioty zbytku. Okres kolonii Asyryjskich i asymilacji na terenach Anatolii trwał do XVII w.
W 1650 r. p.n.e. król Labarna ustanowił stolicę państwa w miejscowości Hattusa, gdzie od jej nawy przybrał imię Hattusili I. Dzięki ustanowieniu polityki ekspansywnej i państwa opartego na demokracji wojskowej już w niedługim okresie granice sięgnęły od Morza Czarnego po Śródziemne. Król na początku nie przypominał orientalnego władcy absolutnego, jego władza było ograniczona przez radę możnych, na dworze zaś spore znaczenie miała królowa-matka. W podległych miastach władzę sprawowali naczelnicy, podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla, w samym kraju istniało także niewolnictwo. Okres państwa Starohetyckiego trwał do XV wieku, warto zaznaczyć iż jego wpływy w w/w okresie sięgnęły aż do Babilonii i częściowo Asyrii.
W XV wieku p.n.e. władzę w państwie przejęła nowa dynastia pochodzenia prawdopodobnie huryckiego, która ograniczyła politykę ekspansywną zamykając się teranie Anatolii i osłabiając państwo.
Okres od ok. 1345 - 1300 roku p.n.e. związany jest z Suppiluliumą I , twórcą imperium Hetyckiego. Władca zawarł traktaty z krajem Hajasa na Wyżynie Armeńskiej i z cylijską Kizzuwatną, dzięki czemu udając się ku Syrii pokonał Hurytów i uzależnił od siebie spora część państwa Syryjskiego. Niebawem anektowane zostały : Mitanni, Kizzuwanta, co umocniło Hetytów w ówczesnym świecie wpływów wysuwając ich na drugie miejsce zaraz za Egiptem. Ustrój państwa został przekształcony w imperium typu orientalnego z władcą absolutnym, pełniącym również najwyższe funkcje religijne.
Z początkiem XII wieku p.n.e tereny południowej Anatolii i Syrię najechały tajemnicze „ ludy morza”, w tym samym czasie w nieznanych okolicznościach upadło imperium hetyckie. Dawną tradycję kontynuowały miasta-państwa z ludnością luwijską.
3. Od upadku Państwa Hetytów do podziału cesarstwa rzymskiego.


4. Okres Bizancjum
W końcu III w. Nastąpił podział cesarstwa. Część wschodnią wziął Dioklecjan, który uczynił swą rezydencją Nikodemię. W 330 roku n.e. Konstantyn przeniósł stolice do Bizancjum, które później nazwano Konstantynopolem.
5. Przybycie Turków - od Państwa Seldżuckiego do powstania Państwowości Osmańskiej
W XI wieku n.e. na teren Anatolii zaczęły docierać pierwsze koczownicze ludy tureckie. Część szczepów przybyłych do Anatolii pod wodzą Seldżuków należała do Oguzów(…)wódz Seldżuków Sulejman, otrzymał od cesarza bizantyjskiego w 1077 r. jako stolicę swego państwa miasto Iznik, o krok od Konstantynopola. (…) Początkowy rozwój nowego państewka turecko-seldżuckiego został przerwany przez przybycie pierwszej wyprawy krzyżowej. Do wieku XII państwo parę razy umacniało się, poczym przeżywało kryzysy. W XIII wieku za panowania Keykobada I Seldżucy uzyskali dostęp do Morza Egejskiego koło Bodrum , zaczęła się te z prężna rozbudowa samej stolicy.
Za Keykobada I władza Seldżuków rozciągała się nad obszernymi przestrzeniami Anatolii. W 1220 roku podporządkował mu się ormiański pan na Lamprum. W 1230 Keykobad podbił pod Erzincan szacha Chorezmu, przyłączył Erzurum, skutecznie walczył z egipskimi Ajjubidami i Artukidami z Amid. (…) Zgromadziwszy pod swoją władzą tak obszerne terytorium, mogli teraz władcy seldżuccy skutecznie przyczynić się do rozwoju handlu i rękodzieła.
Władcy seldżuccy rozwijali handel z Włochami, Anatolia była też drogą tranzytową do Małej Armenii i na Krym.
Ustrój państwa charakteryzował się systemem feudalnym, władcy mieli przy boku wezyrów, na prowincjach gubernatorów, oraz dowódców wojskowych i poborców podatkowych. Pańszczyzna w zasadzie nie istniała, formalnie tez mowy nie było o poddaństwie, jako niewolników wykorzystywano jeńców wojennych.
Osłabienie Państwa następuje już od 1241 roku kiedy to dochodzi do powstania zorganizowanego przez najbardziej upośledzone warstwy ludności, zostało ono wprawdzie krwawo stłumione, lecz pozostawiło po sobie silne uczucie wstrząsu dla aparatu państwowego. W 1243 roku nastąpiła inwazja mongolska, podczas której w Kosedagu Seldżucy ponieśli klęskę. Od tego czasu kraj pustoszał, pod władzą mongolskich namiestników w okresie tym jednak silną rolę odegrał sułtanat Konijski. Była to pierwsza zorganizowana forma narodowości tureckiej na ziemiach późniejszego państwa tureckiego. Stanowiła łącznik między >>tureckością<< koczowników azjatyckich a państwowością osmańską. Stworzyła podłoże pod kulturę turecką Anatolii, wycisnęła swe piętno na etnicznym charakterze Azji Mniejszej

Upadek autorytetu konijskich Seldżuków przyniósł w efekcie usamodzielnienie się pomniejszych państewek w Anatolii. Niektóre z tych państewek zachowały charakter plemienny, inne utworzyły się wokół charyzmatycznych wodzów. Prowadziły handel Włochami w tym głównie z Wenecją. W centrum półwyspu najpotężniejsze było księstwo Germiyan, zaś na południu władcy Karamanii, którzy z czasem sięgnęli po seldżucką stolicę - Konyę. Największą karierę zrobiło jednak małe państewko położone przy samej granicy z Bizancjum, założone przez tureckiego wodza Osmana.

Ojciec Osmana I, Ertogrul, przybył do Anatolii w czasie najazdów mongolskich, uzyskując od seldżuckiego sułtana Ikonium, Ala ad-Dina Kej-Kubada I (1219-1239) pastwiska zimowe w rejonie Sögüd (koło Bursy). Jako seldżucki lennik prowadził on ciągłe walki z Bizancjum. Syn jego Osman I (wciąż na służbie sułtana Ikonium) rozpoczął budować w Bitynii własne państewko. Ok. 1300 r. Osman rozpoczął bicie własnej monety oraz nakazał wymieniania własnego nazwiska w piątkowej modlitwie (chatbie).

W 1301 r. po wygranej bitwie pod Nikodemią państewko Osmana uzyskało niezależność. Jeszcze za życia Osmana w 1326 r., jego syn i następca Orchan wkroczył do bizantyjskiej Brusy, czyniąc z niej pierwszą stolicę przyszłego państwa. W 1330 r. zdobył Niceę (dawną stolicę Laskoriosów i Paleologów).
W latach 1360-1402 nastąpiły pierwsze podboje tureckie prowadzące do narodzin potęgi Państwa Osmańskiego, do większych z nich możemy zaliczyć:
a). 1363 - zdobyto Filipopolis (Płowdiw) i Starą Zagorę,
b). 1365 roku car Bułgarii przyjął jego zwierzchnictwo.
c). 1371 r. Murad pokonał pod Maricą króla Serbii - Wukaszyna (1366-1371). W wyniku tego zwycięstwa Turcy zajęli całą Macedonię.
d). 1382 r. Turcy zdobyli Sofię,
e). 1386 r. zdobyta Nisz,
f). 1387 r. po czterech latach oblężenia - Tesaloniki. Ban Bośni (potem król) Twertko I (1353-1391) wezwany został przez księcia Serbii Lazara (1371-1389) na pomoc przy konstruowaniu koalicji antytureckiej. Korzystając z zaangażowania Murada I (wojna z emiratem Karamanii) uderzyli oni na tureckie załogi w Macedonii i znaczną ich część wycięli i odnieśli sukces w bitwie pod Plocznik.

g). 1388 r. Turcy zdobyli Tyrnowo. Pozostawiając na tronie upokorzonego cara Iwana Szyszmana. W Serbii,w 1389 r. doszło do bitwy doprowadzającej to do wasalnego uzależnienia Serbii. Jeszcze na polu bitwy władzę objął syn Murada, Bajezid I "Ildirim" ("Błyskawica")
h). 1390 roku zdobyta zostaje Filadelfia - ostatnie bizantyjskie miasto w Azji Mniejszej,
i). 1393 r. wkroczenie zbrojnie do Bułgarii i zdobycie stolicę - Tyrnowo oraz zlikwidowanie cesarstwo bułgarskie Iwana Szyszmana.
j). 1396 r. Turcy przystąpili do oblężenia Konstantynopola.

Okres pierwszych podbojów Osmanów kończy 1402 r. W bitwie pod Ankarą wojska Timura (Tamerlana), wspomagane przez anatolijskich rebeliantów, rozgromiły armię osmańską, biorąc do niewoli samego sułtana (nigdy już nie odzyskał on wolności). Klęska ta, o mało nie doprowadziła do upadku państwa Osmanów.

W 1413 roku Mehmed Celebi zjednoczył ojcowiznę. Za jego panowania jego i Murada II, Osmanowie ponownie zdobyli:
a). 1430 r. Tesaloniki,
b). w 1439 r. wkroczyli do Serbii,
c). na wiosnę 1444 r. Murad II przystał na zawarcie korzystnego dla Węgier traktatu, zwanego potocznie segedyńskim. Zerwanie traktatu przez stronę węgierską doprowadziło do wyprawy i klęski wojsk chrześcijańskich w 1444 r. pod Warną.
d). 1453 r. ostateczne oblężenie i szturm na Konstantynopol sułtan Mehmed II, po wkroczeniu 29 V do dawnej siedziby rzymskich cesarzy przyjął tytuł "cesarza Rzymu" i obrał Konstantynopol na swoją nową stolicę. Świątynia Mądrości Bożej przekształcona została w sułtański meczet Aya Sofya, a w jego pobliżu rozpoczęto budowę pałacu Topkapi.
e). 1460 r. – podbój Peloponez,
f). 1463 r. najazd na Bośnię,
g). 1468 r. ostatecznie zlikwidowanie emiratu Karamanii, zajęcie Albani,
h). 1475 r. zajęcie cesarstwa Trapezuntu.
i). Okres od 1480 roku do1512, nie był zbyt szczęśliwy dla państwa Osmańskiego , po śmierci Mehmeda II i wstępuje na tron jego syn Bajezid II, w niedługim okresie czasu wybucha wojna domowa, osłabiająca państwo. Ponadto władca popada w konflikt z zachodem tracąc powoli wpływy i dobre imię na podbitych terenach. W 1512 roku syn Bajezda II, Selim I, staje na czele buntu dotychczasowych właścicieli ziemskich, skutkiem czego zmusza ojca do abdykacji.
j).W 1514 r. armia Selima I wyruszyła przeciwko Safawidom (Persja) gdzie pokonuje ich wojska. Selim zajmuje stolicę safanidzką - Tebriz rozciągając władzę Imperium na obszary wschodniej Anatolii.
k).Od 1515 r. do 1517 trwają boje egipskim Mamelukom, w końcu 1517 r. cały Egipt znajduje się we władaniu Turków. Rok 1517 to także zajęcie Syrii, co po dwóch latach stawia Selima I w roli władcy: Kairu, Damaszku, Jerozolimy, Medyny i Mekki. W ten oto sposób Imperium Turków Osmańskich przeistacza się z potęgi europejskiej w potęgę światową o mocarstwowym znaczeniu.
l).W 1521 roku Turcy zdobyli i opanowali Belgrad, uznawany za klucz do Królestwa Węgierskiego.
m).W1523 r., po wielomiesięcznym oblężeniu padła najpotężniejsza twierdza na M. Śródziemnym - wyspa Rodos.
n).W 1526 r. armia osmańska wyruszyła na Węgry, gdzie rozgromiła pod Mohaczem wojska młodego króla Ludwika Jagiellończyka.
o).W 1529 r. Osmanowie dotarli aż pod Wiedeń, siejąc popłoch w Niemczech i innych krajach Europy.
p).W 1534 r. zajęcie Bagdadu.
r).W 1551 roku pod władzę sułtana dostał się Trypolis (1551),
Bibliografia:
1. Popko Maciej, Huryci, PIW, Warszawa 1992,
2. Popko M., Ludy i języki starożytnej Anatolii, Dialog, Warszawa 1999,
3. Popko M., Wierzenia ludów starożytnej Azji mniejszej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989,
4. Popko M., Turcja, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987,
5. Popko M., Religie Starożytnej Anatolii, Iskry, Warszawa 1980,
6. Oliver Robert Gurney, Hetyci,. PWN, Warszawa 1970,
7. Historia Persji. T 1, Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów / Bogdan Składanek.
8. Historia Persji. T. 2, Od najazdu Arabów do końca XV wieku / Bogdan Składanek.
9. Bednarska Cz. : Warszawa 1951 - " Turcja "
10. Gumiłow L. : Warszawa 1972 - " Dzieje dawnych Turków "
11. Reychman J. : Wrocław 1973 - " Historia Turcji "
12. Reychman J. : Warszawa 1962 - " Dni świetności i klęski Turcji "
13. Reychman J. : Warszawa 1970 - " Dzieje Turcji do XVIII w. "
14. B. ZIENTARA, Historia Powszechna średniowiecza, Warszawa 1998
15. Encyklopedia Historyczna Świata, tom XI, Azja, cz. 2 [w:] Turcja, Dariusz Kołodziejczyk, Kraków 2002
16.
Internet:
1. http://www.catalhoyuk.com/
2. http://www.smm.org/catal/top.php
3. http://biulpol.com/cat.htm
4. http://encyklopedia.pwn.pl/
5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Turcja
6.